Ля Добрачы свісталі кулі

Валянціна Аляксееўна Кеда нарадзілася ў вёсцы Пагарэлка сучаснага Ярэміцкага сельсавета.
Шнурок сялянскіх хат, а ўздоўж іх лясы. Ціха, спакойна. Маладое калоссе закалыхвае ветрык. Паблізу гоніць свае сінія хвалі глыбакаводны Нёман. Лёгка дыхаецца. У такім маляўнічым куточку яе дзяцінства было б самым вясёлым і шчаслівым, каб не вайна.
У 41-м Валі споўнілася дзевяць гадоў, таму гітлераўскую навалу добра памятае. Як паралізоўваў страх, бездапаможнасць перад ворагам, як плакала ўголас, недаядала, спала на нагах. Перад вачыма і сёння стаіць адзін жудасны эпізод.
Было лета 43-га, і фашысты пачалі блакаду Налібоцкай пушчы. Ваеннае кіраўніцтва Германіі патрабавала канчаць з партызанамі, каб забяспечыць свае тылы, таму акупанты і іх служкі лютавалі.
Ранкам хтосьці апавясціў жыхароў Пагарэлкі, што на іх ідуць паліцаі. Як пазней стала вядома, яны атрымалі загад прачасаць усю акругу, абкружыць вёскі ля Нёмана, каб карніцкі атрад, які размесціцца паблізу недабудаванай школы ў Пагарэлцы, мог выканаць сваё заданне паспяхова.
“Мы пабеглі ў раён пераправы на Добрачы. Перапалоханыя людзі перабіраліся на партызанскі бераг на лодках, коньмі, уплаў. Колькі нас там было, не злічыць.
Калі ў воддалі паказаўся вораг і застрачыў з кулямётаў, усе кінуліся ўрассыпную. Партызаны больш не маглі перавозіць нас на правабярэжжа ракі.
Мы затаіліся ў рове, густа парослым хмызняком. Ляжалі доўга, можа, дні чатыры, баючыся варухнуцца. Чулі, як фашысцкі самалёт прачэсвае добрачскія абшары. Лётае нізка-нізка, ажно крыламі чапляе вершаліны дрэў. Кулі зразалі вецце. Цюк-цюк-цюк. Шчасце, што свінец нікога не забіў і не параніў.
Слабейшыя пачалі млець. Пры сабе былі якія-ніякія прыпасы, іх давалі толькі дзецям”.
Здраднікі не ведалі спакою. Шнырылі паўз Нёмана, вышукваючы партызанаў і мірных жыхароў. Спужаўшыся, што іх заўважылі, Ганна Коршун з двума яе хлопцамі выскачыла са сховішча і якраз натрапіла на паліцаяў.
– Бабо, адкуль ты ўзялася? Чаго ты тут? – населі яны.
Жанчына разгубілася.
– Дык я тут не адна. Нас, можа, чалавек шэсцьдзясят, – сарвалася з яе вуснаў.
– Вядзі і ўсіх паказвай.
“Паліцаі вывялі нас з рову і пасадзілі на паляну ліпеньскай спёкай. У першуючаргу яны прынеслі два бітоны какавы і белы хлеб, як сёння сайка. І ўсім малым далі па кружцы і лусце хлеба”.
Так і сядзелі на сонцы, пакуль не з’явіўся камендант Мірскай паліцыі Серафімовіч.
“Ён у Нёмане купаўся. Прыйшоў, высокі, адзеты ў хромавыя боты, галіфэ і бялюсенькую майку. Сам Серафімовіч быў з Апечак Стаўбцоўскага раёна. Працаваў да вайны млынаром на рацэ Уша. Павітаўся з усімі і кажа: “Ну, прызнавайцеся, хто партызанскі?”
У здраднікаў былі спіскі мсціўцаў, таму яны сталі правяраць дакументы. “Паблізу ад нас сядзела сям’я Іосіфа Андрэевіча Аляшкевіча, а крыху далей – Феафана Рыгоравіча Уласевіча. Калі пачалася праверка, Іосіф Андрэевіч падышоў да сваіх дзяцей і сказаў, што ён ім не бацька, а яны яму не дзеці. Пэўна, каб уратаваць родных, так жа горка развітваўся з сям’ёй і Феафан Рыгоравіч.
Іх залупцавалі дубцамі да паўсмерці на нашых вачах, мазгі пырскалі, а потым застрэлілі.
З-за чаго, ніхто да сёння дакладна не ведае. Серафімовіч тады вымавіў: “Доўга я чакаў гэтай сустрэчы”.
Забралі чатырох мужчын капаць ямы. Думалі, што ўсіх пастраляюць. Пазней высветлілася, што каты забілі бацькаў двух партызан, Луку Данілавіча Буя з Пагарэлкі і кагосьці з Быковіч. Пятай ахвярай ашалелых ад крыві звяроў стаў Аляксандр Андрэевіч Кудзін. Гэты жыхар Пагарэлкі меў благі слых. Хутчэй за ўсё, ён не пачуў, як яго аклікнулі.
“Калі скончылі здзекі, скамандавалі ісці цэнтральный дарогай у Пагарэлку. Казалі, што калі хто-небудзь зверне ўбок, атрымае кулю. Так і рухаліся пад прыцэламі.
Прывялі да дарогі на Лядкі, і пачаўся адбор на катаржныя работы. На адпраўку ў Германію пасадзілі маю маму Алену Лявонцьеўну Пярэська і майго дзеда Лявонція Андрэевіча Кудзіна. А мы з Толяю, маім малодшым брацікам (1935 г. н.), засталіся адны. Бацька Аляксей Макаравіч Пярэська з намі тады ўжо не жыў, у яго была другая сям’я ў Варшаве. Ён адтуль і на фронт прызваўся.
Я расплакалася ўголас: “А мамачка! А адпусціце нашу мамачку! Як жа мы будзем жыць? І таты няма, і маму забралі, і дзеда забралі”.
Недалёка стаяў немец. Ён дастаў хустачку і выцер вочы. Пэўна, дома гэдакія ж дзеці былі. Да мамы падышоў другі немец і кажа: “Zuruck nach hause” (Вяртайся дадому). Мы з Толяю схапілі яе за спадніцу, угаворваючы не ісці праз сяло. Баяліся, што зноў адымуць”.
Некаторыя потым змаглі ўцячы. Сярод выгнаных у рабства былі стрыечны брат Валянціны Аляксееўны Мікалай Аркадзьевіч Гінак. Дзеда Валянціны Аляксееўны Лявонція Андрэевіча Кудзіна забракавалі. Калісьці ён сякерай пакалечыў вялікі палец на назе.
“Потым, ужо калі мы вярнуліся ў Пагарэлку, Толіка напалохаў чорны дым, які цягнуўся з хутара Карніцкіх. Ён спытаў у мамы, чаму дым такі чорны. А мама кажа: “Толічак, гэта людзі гараць”.
На хутары Карніцкіх фашысты палілі людзей ужо пасля таго, як раўнадушна знішчылі ў агні жыхароў Новага Сяла ў хаце Лаўрэнція Ігнацьевіча Непагоды. Цудам выратавалася тады толькі Ірына Іванаўна Кеда.

***
У 1996 годзе Валянціна Аляксееўна Кеда ў якасці сведкі абвінавачвання ўдзельнічала ў працэсе супраць каменданта Мірскай паліцыі С. Серафімовіча, які адбываўся ў Лондане.
Яна апазнала яго праз столькі гадоў пасля таго, як бачыла ля Добрачы. Расказвала суду пра зверствы ў Пагарэлцы і Новым Сяле.
На працэс у Лондан Валянціна Аляксееўна ездзіла разам з ураджэнцам Ярэміч Яўгеніем Уладзіміравічам Бразоўскім і трыма ўраджэнцамі пасёлка Мір.
Святлана ВАШЧЫЛА.
Фота з архіва
В. А. Кеда.