93-гадовы жыхар Турца Павел Іванавіч Машчонскі расказвае, як фашысты расправіліся з мясцовымі яўрэямі

Да вайны мястэчка Турэц жыло сваім павольным жыццём, як і многія заходне-беларускія сёлы. 311 двароў, 1508 жыхароў – немаленькая па тых часах вёска. Трэцюю частку насельніцтва складалі яўрэі, якія займаліся дробным гандлем, вывазам лесаматэрыялаў па найму, працавалі ў кузнях. Тут працякала ўсё іх жыццё, з нягодамі і радасцямі, тут нараджаліся і сталелі дзеці, тут фармавалася яўрэйская культура. Але вайна змяніла іх лёсы, зламала і забрала жыццё амаль усіх мясцовых яўрэяў.

93-гадовы жыхар Турца Павел Іванавіч Машчонскі быў сведкам тых трагічных падзей.

— Я нарадзіўся 17 лістапада 1929 года ў Турцы ў шматдзетнай сям’і, быў малодшым дзіцем. Зямлі было мала, каля трох гектараў, але мы не галадалі, таму што бацька быў кавалём. Працавалі шмат: бацька і старэйшыя браты ў полі, я пасвіў кароў, сястра з мамай па гаспадарцы. Жылі са свайго мазаля.

Пра тое, што пачалася вайна, у сям’і Машчонскіх даведаліся 22 чэрвеня 1941 года. Прыбег у двор брат бацькі, пастукаў у акно: «Вайна, родненькія! Немец напаў!» Праз некалькі дзён у бок Стоўбцаў пацягнулася доўгая чарада адыходзячых савецкіх войскаў. Неўзабаве ў Турцы з’явіліся немцы і спыніліся ў самым цэнтры вёскі, каля царквы. З імі былі палонныя савецкія салдаты, некаторыя былі параненыя. На ноч усіх палонных загналі ў будынак царквы, а мясцовым загадалі прынесці ежы.

— Людзі неслі ўсё, у каго што было: малако, суп, кашу, бульбу, – успамінае Павел Іванавіч. — Дык яны загадалі зліць усё гэта ў вялікія вёдры, а потым далі гэта палонным. Я тады падумаў: “Людзей кормяць, як свіней…”. На наступную раніцу палонных кудысьці пагналі, мабыць, у лагеры.

У кастрычніку ў Турцы з’явілася паліцыя, людзі казалі, што прыехала са Стоўбцаў. Усім яўрэям было загадана сабраць трохі прадуктаў і сабрацца на плошчы, маўляў, паедзеце на працу.

— Людзі так весела ішлі, неслі вузельчыкі з няхітрымі харчамі. Потым мужчынам загадалі выйсці наперад і сесці ў вялікія грузавыя машыны. Людзі ўсё гэта пакорліва выканалі. Затым машыны крануліся. Пакінутых старых, жанчын і дзяцей паставілі ў калону і загадалі рухацца наперад, па вуліцы Карэліцкай у бок могілак. Тут людзі ўсё зразумелі, падняўся крык і плач. На могілках была выкапана вялікая яма, з якой бралі гліну. Няшчасным ахвярам загадалі распрануцца да бялізны і па некалькі чалавек падыходзіць да краю гэтай ямы. На грудзях у паліцая вісеў дыскавы аўтамат, і ён увесь час страляў. І людзі ўсё падалі і падалі ў брацкую магілу. Многія падымаліся на горку бягом, мабыць, хацелі, каб увесь гэты жах хутчэй скончыўся. Мы з хлапчукамі стаялі ў трохстах метрах і ад жаху проста скамянелі. Колькі доўжылася гэтая крывавая расправа, я не ведаю. Глядзець на гэта было немагчыма. Потым у вёсцы распавядалі, што засыпаць магілу прывезлі нейкіх невядомых сялян і павезлі назад, —  распавядае мужчына. А яшчэ ўспамінае, што на гэтых жа могілках фашысты расстралялі ўсю сям’ю партызана: маці, бацьку, жонку, не пашкадавалі і дзяцей.

Павел Іванавіч памятае ўсе гэтыя жудасныя факты, нібы і не прайшло 80 доўгіх гадоў. Стараецца забыць, але памяць упарта вяртае ў той кастрычніцкі дзень 1941 года, калі не стала 463 яго аднавяскоўцаў.

— Пасля вайны ў Турэц вярнуліся два яўрэі, якіх фашысты вывезлі ў невядомым кірунку. Яны расказалі, што іх трымалі ў лагеры пад Мінскам. З усіх вывезеных з Турца толькі ім дваім і ўдалося выжыць. Некаторы час яны жылі і працавалі ў Турцы, а потым з’ехалі ў Ізраіль. Але гэта ўжо былі зусім не тыя мужчыны, якіх я ведаў да вайны, хутчэй іх бледныя цені з бязрадаснымі вачыма. Цяжка ўявіць, што перажылі тыя 463 чалавекі перад тварам смерці, што рабілася ў душах гэтых двух, што змаглі выжыць. Таму важна расказваць нашым нашчадкам пра гэтую трагедыю, каб памяць аб загінулых жыла ў сэрцах, – перакананы Павел Іванавіч.

Іна ЛЕЙКА

Фота аўтара і з адкрытых інтэрнэт-крыніц