В проекте «Улица имени героя» рассказываем о летчике Николае Гастелло

Першы подзвіг

Раніцай 24 чэрвеня 1941 года над аэрадромам Бараўское (Смаленская вобласць) разнёсся вой сірэны і трывожныя крыкі: “Самалёт праціўніка!”. Каля аэрадрома ў паўднёвым накірунку праляцеў адзіночны бамбардзіроўшчык Ю-88, на якім былі чорныя крыжы на крылах і свастыка на хвасце. Праз некалькі хвілін варожы самалёт з’явіўся з супрацьлеглага кірунку і, пралятаючы каля аэрадрома, з малой вышыні адкрыў кулямётны агонь па савецкіх самалётах.

Савецкі капітан авіяцыі выдатна разумеў, што бамбардзіроўшчык ІЛ-4 не знішчальнік, тым больш калі ён знаходзіцца на стаянцы і пастаўлены на калодкі. Але там ёсць бартавая зброя, якая падрыхтавана да баявога вылету. Ацаніўшы абстаноўку, капітан кінуўся да бамбардзіроўшчыка, ускочыў на верхнюю турэльную ўстаноўку і ўдарыў доўгай кулямётнай чаргой па фашысту. На “юнкерсе” задыміў матор, пакідаючы шлейф чорнага дыму, ён пайшоў на зніжэнне і прызямліўся на калгасным полі.

Каб злавіць экіпаж, камандзір выслаў стралковае аддзяленне з 257-га батальёна аэрадромнага абслугоўвання. Гітлераўцы, як высветлілася, выскачылі з падбітага самалёта, захапілі калгасную падводу і паімчаліся да бліжэйшага лесу. Наганяючы ворага на аўтамашыне, чырвонаармеец Жбанаў трапным стрэлам з вінтоўкі забіў каня. Гітлераўцы нырнулі ў высокае жыта і паўзком спрабавалі прабрацца да лесу, але байцы пры дапамозе калгаснікаў прачасалі мясцовасць і злавілі фашыстаў.

З кнігі М. Скрыпко “По целям ближним и дальним” (Масква, 1981):

«Палонны нямецкі лётчык потым заявіў, што яго здзівіў такі нечаканы абарот справы:

— Я шмат лятаў над Францыяй, Бельгіяй, Галандыяй, Нарвегіяй. Варта было там з’явіцца нямецкаму самалёту, як усе разбягаліся ў розныя бакі. А вашы лётчыкі нават з зямлі вядуць па нас агонь. У вас не толькі салдаты, але мясцовыя сяляне і сялянкі кінуліся на нас з дубцамі. Незразумелая краіна, незразумелая вайна…»

Пілотам, які так здзівіў нямецкага лётчыка, быў Мікалай Францавіч Гастэла, капітан авіяцыі, знакаміты тым, што першым выканаў “вогненны таран”, якім сарваў планы захопнікаў.

Дзяцінства і юнацтва

Радзімай бацькі Мікалая Гастэлы, Франца Гастылы, стала вёска Плужыны Райцаўскага сельсавета. У 1900 годзе Франц Паўлавіч прыходзіць у Маскву на зарабаткі. У сталіцы яго прозвішча перайначваюць на маскоўскі манер — “Гастэла”.

З ліста Франца Гастэлы камандзіру 207-га   дальнебамбардзіровачнага авіяпалка, у якім служыў Мікалай (прыводзіцца паводле кнігі “По целям ближним и дальним” Скрыпко М. С., (Масква, 1981): «… Прозвішча наша правільна пісаць “Гастыла”. Гэта пасля, калі ў тысяча дзевяцісотым прыйшоў на зарабаткі ў Маскву, мяне па-маскоўску сталі называць “Гастэла”.

Паходжанне наша з-пад горада Навагрудак, вёсачка Плужыны.

Сырая зямля ў тых месцах: вельмі шмат крыві ўвабрала. У дзевяцьсот чатырнаццатым і ў грамадзянскую таксама фронт быў, як цяпер.

Я ўсё думаў, нашу вёсачку зраўнялі з зямлёй. Не, стаіць. Летам перад самай вайной Мікалаю здарылася над тымі месцамі лётаць. Даслаў ліст.

“Ну, тата, — піша, — учора Плужыны з паветра разглядзеў. Толькі вельмі высока ляцеў. Вось якімі яны здаліся мне”, — і ўнізе кружочак абвёў.

Заўсёды любіў пажартаваць. Але бачна: жартуе, а самому прыемна, што ўбачыў нарэшце бацькоўскі край (ён Плужыны і не ведаў да гэтага — ён у Маскве, на Чырвонай Прэсне, народжаны).

А Варончу не ўбачыў. Варончу ў рэвалюцыю, напэўна, спалілі. Маёнтак быў. Там на панскай стайні майго бацьку і маці секлі ў прыгонны час. Там і я змоладу батрачыў.

…Я свой лёс каля вагранкі знайшоў. Больш за дваццаць гадоў прапрацаваў на Казанскай чыгунцы ў ліцейных майстэрнях, састаяў пры агні. Спачатку страшна было, потым прылаўчыўся, спадабалася. Іскры пырскаюць. Чыгун у каўшы пайшоў. Белай бруёй хлешча. Па-мойму, нічога прыгажэй няма.

Сыны мае, Мікалай і Віктар, з дзяцінства прывучаны былі не баяцца агню.

Мікалай, як падрос, таксама ў ліцейную вызначыўся, спачатку стрыжаншчыкам, потым фармаваць стаў. Я з вагранкі зліваю, а ён — форму, метал ад бацькі да сына плыве.

Пашабашылі, сядзім, а ён просіць:

— Цяпер раскажы, тата, як вы з Леніным адной арцеллю працавалі.

Вельмі любіў слухаць пра гэта. Першыя камуністычныя суботнікі з нашай Казанкі пайшлі. Ільіч назваў іх Вялікім пачынам. І сам выходзіў на суботнікі, працаваў з усімі.

Франц Паўлавіч Гастэла».

У Маскве Франц Паўлавіч працаваў ваграншчыкам у ліцейных майстэрнях на Казанскай чыгунцы, яго жонка Анастасія Сямёнаўна шчыравала белашвачкай. 6 мая 1907 года ў сям’і Гастэлаў нарадзіўся сын, якога назвалі Мікалаем. У 1915-1918 гг. хлопчык вучыўся ў 3-м Сакольніцкім гарадскім мужчынскім вучылішчы імя А.С. Пушкіна. У 1918 годзе з-за голаду ў складзе групы школьнікаў-масквічоў быў эвакуіраваны ў Башкірыю, але ў наступным годзе вярнуўся ў Маскву і ў сваё вучылішча, дзе правучыўся да 1921 года. Працоўную дзейнасць Мікалай Гастэла пачаў у 1923 годзе, стаўшы вучнем сталяра.

У 1924 годзе сям’я Гастэлы пераехала ў Мурам, дзе Мікалай паступіў слесарам на Паравозабудаўнічы завод імя Ф.Э. Дзяржынскага, на якім працаваў і яго бацька. Паралельна з працоўнай дзейнасцю Мікалай Гастэла скончыў школу. У 1928 годзе ўступіў ва УВКП(б). У 1930 годзе сям’я Гастэлы вярнулася ў Маскву і Мікалай паступіў на працу на “Першы дзяржаўны механічны завод будаўнічых машын імя 1 Мая”. У 1930-1932 гг. М. Гастэла жыў у пасёлку Хлебнікава.

Армейскія гады

У маі 1932 года па спецыяльным наборы Мікалай быў прызваны ў Чырвоную Армію і накіраваны ў ваенную авіяцыйную школу пілотаў у г. Луганск, дзе вучыўся да снежня 1933 г. Пасля служыць у 82-й цяжкабамбардзіровачнай эскадрыллі ў горадзе Растоў-на-Доне. Пачаўшы лятаць на цяжкім бамбардзіроўшчыку ТБ-3, з лістапада 1934 г. самастойна пілаціраваў самалёт, стаўшы камандзірам.

У канцы 30-х падраздзяленне Мікалая было рэарганізавана, з прычыны чаго ён трапіў у брыгаду цяжкай бамбардзіровачнай авіяцыі. Ваеннае начальства высока ацаніла адвагу маладога байца, і ўжо праз год ён стаў камандзірам пярвічнага тактычнага атрада. Неўзабаве Гастэла быў прызначаны на пасаду намесніка камандзіра эскадрыллі.

У гэты ж перыяд на савецка-мангольскай мяжы адбыўся лакальны канфлікт з Японіяй, у вырашэнні якога ўдзельнічаў атрад Гастэлы. Далей была савецка-фінская вайна, якая стала другой у біяграфіі лётчыка. Улетку 1940-га праводзілася знакамітая Бесарабская аперацыя, вынікам якой стала далучэнне Бесарабіі, Паўночнай Букавіны і Герцы да СССР. У гэтых бітвах Мікалай праявіў сябе як прафесійны лётчык, адданы абавязку перад Радзімай.

Пад канец 1940-га падраздзяленне Гастэлы перадыслакавалася ў Пскоўскую вобласць, а пасля і ў Смаленск, бліжэй да мяжы з Еўропай. Тут ён удастоіўся звання капітана авіяцыі. Перад самым пачаткам вайны Мікалай адвучыўся на спецыяльных курсах, дзе пазнаёміўся з новай баявой тэхнікай – двухматорным бамбавіком Ільюшына.

Апошні палёт

Свой апошні подзвіг Гастэла здзейсніў на чацвёрты дзень вайны, калі савецкі бамбардзіроўшчык ДБ-3Ф пад упраўленнем капітана Гастэлы і яго каманды — штурмана Бурдзенюка, радыста Калініна і лейтэнанта Скарабагатага, быў падняты ў паветра, каб нанесці ўдар па калоне варожай тэхнікі на дарозе Маладзечна-Радашковічы ў Мінскай вобласці. Фашысцкія артылерысты абстралялі савецкія самалёты, у выніку чаго бамбардзіроўшчык Гастэлы быў падбіты. Снарады патрапілі ў паліўны бак, самалёт загарэўся. Намеснік камандзіра эскадрыллі старшы лейтэнант Фёдар Вараб’ёў і штурман лейтэнант Анатоль Рыбас, якія ляцелі побач, бачылі, як ахопленая полымем машына развярнулася на навалу нямецкіх танкаў і бензацыстэрнаў і ўвайшла ў пікіраванне. Капітан Гастэла і члены экіпажа адмовіліся скакаць з парашутам і да апошняй секунды вялі па ворагу агонь. 33-гадовы капітан накіраваў падпаленую машыну прама на фашысцкую калону, знішчыўшы амаль усю варожую тэхніку. Усе члены экіпажа ДБ-3Ф загінулі разам са сваім камандзірам.

Калі сцямнела, мясцовыя жыхары падышлі да згарэлага самалёта і адшукалі целы ўсіх загінулых лётчыкаў. Іх пахавалі, абгарнуўшы ў парашутную тканіну. Вярнуўшыся на базу, члены другога экіпажа адрапартавалі пра абставіны здарэння.

Подзвіг Гастэлы быў згаданы ў зводцы Савінфармбюро ад 5 ліпеня, а ўжо 10 ліпеня нарыс пра Гастэлу выйшаў у “Праўдзе”. 25 ліпеня 1941 года капітан Мікалай Гастэла быў прадстаўлены да звання Героя Савецкага Саюза, і ўжо на наступны дзень яно было прысвоена яму пасмяротна.

За час Вялікай Айчыннай вайны савецкія лётчыкі здзейснілі некалькі сотняў падобных таранаў, і пра кожнага з іх казалі — “паўтарыў подзвіг Гастэлы”.

Лёс Віктара Гастэлы

Віктар, малодшы брат Мікалая, даведаўшыся пра гібель свайго брата, вырашыў, што ён павінен ісці на фронт і адпомсціць за брата. У ваенкамаце яму некалькі разоў адмаўлялі, але ў кастрычніку 1941 года малодшы Гастэла дамогся свайго.

Ён ваяваў на Калінінскім фронце, камандаваў узводам, быў паранены, летам 1942 года скончыў курсы камбатаў. Вярнуўшыся на перадавую пад Ржэў, лейтэнант Віктар Гастэла атрымаў батальён 673-га стралковага палка 220-й стралковай дывізіі.

У верасні 1942 года батальён Гастэлы заняў вёску Дыбалава і ўварваўся ў Ржэў. Калега лейтэнанта Васілій Сошнеў у кнізе “С верой в победу” ўспамінае: “Батальён лейтэнанта Гастэлы адным з першых уварваўся на ўскраіну Ржэва, авалодаў дзевятнаццатым кварталам і пачаў баі за дваццаць чацвёрты. Баі ў горадзе ішлі з пераменным поспехам. Атакі змяняліся контратакамі. Артылерыйскі грукат, выбухі мін і снарадаў, які суправаджаецца стракатаннем аўтаматных і кулямётных чэргаў, не спыняліся ні днём, ні ноччу. Байцы батальёна, натхнённыя камсамольцам-камбатам, дзейнічалі смела, рашуча, умела спалучаючы агонь і манеўр, выкарыстоўваючы разваліны”.

28 верасня 1942 года Віктар Гастэла быў смяротна паранены нямецкім снайперам. Яго пахавалі каля маста праз раку Бойня, каля вызваленай ім вёскі Дыбалава. Родныя пра месца пахавання нічога не ведалі. Толькі праз 12 гадоў магілу знайшлі сапёры і паведамілі пра яе сыну Віктара Льву і пляменніку — Віктару Францавічу Гастэлу. Пазней прах выратавальніка Ржэва перанеслі на воінскі мемарыял ў раёне вёскі Какошкіна.

У гонар героя

У гонар Мікалая Гастэлы названы вуліцы і завулкі, скверы і паркі, гімназіі і музеі, школы ў многіх гарадах і вёсках былога СССР, населеныя пункты, чыгуначныя станцыі, рака на востраве Сахалін. Кампазітар Ісідар Шток напісаў п’есу, у якой расказаў пра подзвіг героя. 29 студзеня 1949 годзе на радзіме Франца Гастылы ў в. Плужыны быў створаны калгас імя Гастэлы. У 1967 годзе каля дарогі на вёску Зелянец быў усталяваны помнік Мікалаю Гастэлу. На абрэзанай вяршыні двухмятровага абеліска ўсталяваны бюст героя. Сродкамі пластыкі перададзены момант здзяйснення подзвігу.

Вуліцы ў гонар Гастэлы названы таксама ў г.п. Карэлічы і аграгарадку Райца.

Жыхары агр. Райца пра сваю вуліцу:

Анастасія Волк, сакратар прыёмнай кіраўніка СВК “Свіцязянка-2003”:

— На Гастэлы мы жывём з лістапада 2014 г. Тады мы толькі прыехалі працаваць у СВК “Свіцязянка-2003”, і прадпрыемства выдзеліла нам дом. Гэта самая маладая вуліца ў аграгарадку, у кожнай сям’і — дзеці. Паступова дабудоўваюцца новыя домікі. Тут жывуць добразычлівыя суседзі, якія заўжды гатовы дапамагчы.

Пра “вогненны таран” Гастэлы ведаю са школьных часоў. Лічу, што важна расказваць падрастаючаму пакаленню пра гэты подзвіг, на яго прыкладзе выхоўваць патрыётаў.

Наталля Рамановіч, вядучы бухгалтар СВК “Свіцязянка-2003”:

— Жыву на Гастэлы з 2013 года, калі гаспадарка выдзеліла домік нашай маладой сям’і. На той час я ўжо сем гадоў адпрацавала ў гаспадарцы. Вельмі прыгожая вуліца з прыемнымі жыхарамі, большасць з якіх — маладыя сем’і з дзеткамі.

#УЛИЦЫ_ГЕРОЕВ_ГРОДНЕНЩИНЫ

Сяргей СТОЛЯР
Фота аўтара і з адкрытых інтэрнэт-крыніц